Ciekawostki: Kopalnia to nie tylko węgiel – część II

/ Kopalnia to nie tylko węgiel – część II /

Kopalnia Węgla Kamiennego „Knurów” obchodzi w tym roku jubileusz 120-lecia istnienia. To doskonała okazja, by przybliżyć naszym Czytelnikom jej historię i przy okazji samego miasta. Nie będzie to jednak opowieść o tym, jak przez lata wydobywano „czarne złoto”. Chcemy pokazać rolę i wpływ największego zakładu w Knurowie na życie mieszkańców z zupełnie innej perspektywy.

Za zgodą dr Arkadiusza Wojdowskiego na łamach naszej Platformy Informacyjnej będziemy w każdy wtorek oraz piątek publikować wybrane fragmenty rozprawy doktorskiej jego autorstwa pt. „Działalność socjalna w warunkach politycznych 1945-1989 – skala lokalna na przykładzie kopalni 'Knurów'”.

Zapraszamy do lektury…

⬇️⬇️⬇️

Część II: Lata 1945-1949

Na początku 1945r., po rozpoczęciu gigantycznej ofensywy Armii Czerwonej, Niemcy zaczęli wycofywać się z Knurowa. Ewakuowano niemieckich mieszkańców z całej okolicy. 26 stycznia miała miejsce duża bitwa czołgów w okolicy Gliwic i jeszcze tego samego dnia wojska radzieckie opanowały Knurów. Szybko, bo już 28 stycznia, powstała gminna władza o nazwie „Samorządny Komitet Obywatelski Przyjaźni i Pomocy ze Związkiem Sowieckim w Knurowie”. Jego przewodniczącym został Adolf Szewczyk. Powołano także posterunek milicji z naczelnikiem Michałem Harazimem na czele. Zorganizowano punkt zbiorowego żywienia i przyjęto szpital, pracę rozpoczęły szkoły. 8 lutego 1945r. powstały w Knurowie władze powiatowe – starostą wybrano członka KPP, Jerzego Białego. W kwietniu przeniesiono starostwo do Rybnika. 13 lutego powołano Komitet Powiatowy Polskiej Partii Robotniczej. Sekretarzem został Paweł Markowiak, działacz KPP z Dębieńska Starego. 18 lutego wybrano Gminną Radę Narodową. W jej skład wchodziło 22 członków: Roman Aleks, Józef Bartosz, Władysław Bodnar, Maksymilian Chrobok, Jan Chudoba, Augustyn Cyprys, Jan Dymek, Franciszek Górka, Julian Hryniszczak, Maksymilian Kałuża, Otton Kwil, Alfred Kwitek, Henryk Pietruszek, Franciszek Południk, Edmund Skrzypczyk. Józef Słonina, Józef Słaboń, Jan Suchowiak, Adolf Szewczyk, Franciszek Szyma, Jerzy Walus i Józef Zając. Pięciu z nich tworzyło Prezydium.

Pierwszym przewodniczącym został Adolf Szewczyk, a zastępcą Józef Zając. Członkami prezydium buli: Jan Dymek, Julian Hryniszczak i Jan Stuchowiak. Rozwiązano Komitet Obywatelski. Kompetencje rad narodowych nie zostały precyzyjnie określone. Uchwały w kwestiach finansowych musiały zostać zatwierdzone przez prezydium wyższego stopnia. Najwyższą władze na terenie województwa sprawowała Wojewódzka Rada Narodowa (WRN), niżej znajdowały się rady powiatowe. Powiatowa Rada Narodowa w Rybniku powstała 28 czerwca 1945r. Rady narodowe były zdominowane przez działaczy PPR. Wraz z nadchodzącym okresem stalinizmu malało znaczenie władzy samorządowej. Aparat władzy na terenie województwa śląskiego organizowała grupa operacyjna, kierowana przez gen. Aleksandra Zawadzkiego. Zawadzki pełnił początkowo funkcję pełnomocnika rządu na Śląsk, 14 marca 1945r. został także wojewodą śląskim. „Zaczęto budować system oparty na centralizmie z którego koniecznie należało wyeliminować pozostałości autonomii śląskiej”.

Władza administracyjna i samorządowa były upolitycznione. „Do 1948r. system obejmował kontrolą wszystkie kluczowe, a po 1948r. prawie wszystkie obszary życia publicznego”. 15 grudnia 1948, wskutek połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Na podstawie ustaleń Kongresu Zjednoczeniowego zaczęły powstawać w państwie komitety miejskie i komitety gminne PZPR. 13 grudnia 1949 roku odbyła się w Knurowie pierwsza egzekutywa Komitetu Gminnego PZPR.I Konferencja miała miejsce 19 marca 1950 roku. Obóz władzy został zdominowany przez komunistów. Wyeliminowano stopniowo przeciwników politycznych. 1 października 1945r. majątek Knurów przeszedł – „wraz z zabudowaniami, inwentarzem żywym i martwym, zasiewami i drzewostanem” – w ręce Centralnego Zarządu Przemysłu Węglowego. Znalazł się w Gliwickim Zjednoczeniu Przemysłu Węglowego.

Według Biura Pomiarowego Kopalni Knurów ogólny obszar majątku wynosił 95,4221 ha, z czego gruntu rolnego było 84,5666 ha. W mieście znajdowała się wówczas stacja kolejowa, remiza i poczta. Do inwentarza martwego zaliczono: mleczarnię, chlewiki, szopy, budynek na wagę wozową, gnojownik, oborę, stajnię, stodołę, winiarnię, kuźnię, stolarnię, spichlerz, maszyny, narzędzia i jednopiętrowe domy mieszkalne (22 drewniane, 25 murowanych). Inwentarz żywy to 6 krów (2 buhaje, jałówka, 3 woły), 7 koni (wałach, ogier, klaczka i 4 klacze, przy czym o jedną toczył się spór sadowy), świnie (knur, maciora i 29 prosiąt). Wymieniono także gleby majątku: gliny drenowane, grunty pszenno-buraczane, łąki dwukośne i pastwiska sztuczne. W 1947r. powstało w Zabrzu Biuro Budowlane Przemysłu Węglowego. W latach 1947-1948 jego pracownicy zmontowali 4285 drewnianych domków, w większości pozyskanych z Finlandii w zamian za dostawy węgla. Do Knurowa trafiły 122 tzw. domki fińskie. Miały powierzchnię łącznie 5544 metrów kwadratowych i zapewniły 360 izb. W 1949r. wybudowano na tym nowo powstałym osiedlu murowane przedszkole i pralnię. Od 1945r. działała w Knurowie placówka pocztowo-telekomunikacyjna, uruchomiona jeszcze w 1913 r. Zatrudniała 10 pracowników. Druga placówka znajdowała się od 1910r. w Szczygłowicach. Po zakończeniu II wojny światowej w mieście było 14 abonentów telefonicznych i 280 radiotelefonicznych. W 1945r. wysłano z Knurowa 4340 listów.

Początki spółdzielczości handlowej w Knurowie sięgają 1920r., kiedy otwarto w mieście filię katowickiej Spółdzielni „Zjednoczenie”. Odpowiedzialny za jej powstanie był Franciszek Roguszczak. Filię szybko jednak zlikwidowano. W 1929r. uruchomiono Powszechną Spółdzielnię Spożywców, a wkrótce także pierwszy sklep spółdzielczy. Działalność placówki przerwała wojna. Nie udało się jej zaraz w 1945r. wznowić, powstały za to spółdzielnie przyzakładowe: Spółdzielnia Spożywców Kopalni „Knurów” i Spółdzielnia Spożywców Pracowników Koksowni „Knurów”. W Krywałdzie uruchomiono Spółdzielnie Spożywców Pracowników Wytwórni Chemicznej. Rozproszone w mieście spółdzielnie zjednoczono w 1948r. w Powszechną Spółdzielnię Spożywców. Weszło w jej skład 15 punktów sprzedaży, 2 punkty zbiorowego żywienia i 3 warsztaty produkcyjne, zrzeszała 4181 członków i zatrudniała 105 pracowników. W 1950r. liczba punktów sprzedaży wzrosła do 21, pracowników do 145, a członków do 4958. Poza nowymi obiektami przemysłowymi, modernizacją istniejących budynków i budowli produkcyjnych oraz szerokim wprowadzaniem postępu technicznego, nieodzowne było dla uzyskania tak wysokiego wzrostu produkcji zwiększenie stanu zatrudnienia.

Zniszczenia wojenne szczęśliwie ominęły Knurów. Jednak dynamicznie rozwijające się górnictwo potrzebowało wielu priorytetów w gospodarczym, społecznym i ekonomicznym rozwoju miasta i kopalni. Tymi priorytetami był rozwój budownictwa mieszkaniowego poprzez działalność samej kopalni uzyskiwanej z budownictwa zakładowego, a wiązało się to z zapewnieniem mieszkań ludziom masowo przybywającym na Śląsk celem podjęcia pracy w przemyśle ciężkim, głównie górnictwie węglowym. Po zakończeniu II wojny światowej w całej Polsce zaopatrzenie w żywność była zła. Dlatego kolejnym priorytetem dla władz miasta i kopalni była sprawa zaopatrzenia górników oraz pracowników pozostałych zakładów znajdujących się na terenie miasta w żywność. Tymi sprawami zajmowały się oddziały aprowizacyjne. W 1946r. wydziały te zostały przekształcone w przyzakładowe spółdzielnie spożywców. W ten sposób działała spółdzielnia przy kopalni „Knurów”.

Bezpośrednio po wojnie wadliwie interpretowano zasady działalności spółdzielczej. Dyrektorzy knurowskiej kopalni do pracy na przykład w spółdzielniach kierowali pracowników, którzy nie sprawdzili się w pracy na kopalni. Dlatego też z powodu braku wykwalifikowanych kadr doszło do pogłębiającego się chaosu organizacyjnego.

Spółdzielnia działająca przy kopalni nazywana była najczęściej nazywana zamkniętą z racji ograniczenia członkostwa do pracowników kopalni. Była ona stworzona jako konieczność gospodarcza i polityczna w okresie powojennych trudności aprowizacyjnych i jak na tamte trudne powojenne lata dobrze spełniła swe zadania.

W prowadzonej działalności społeczno-politycznej i samorządowej w latach 1945-1949 starano się skoncentrować na pracy społecznej, zawodowej, aktywizacji politycznej pracowników kopalni oraz rozszerzenie zadań i uprawnień organów działających w mieście i kopalni. Sprowadzało się to do takich poczynań jak: organizacja pracy, poprawa gospodarności, a przede wszystkim do wykonywania zadań produkcyjnych, które były nałożone na kopalnię „Knurów”.

——————-

Arkadiusz Wojdowski (ur. 20.04.1961) – Doktor Nauk Społecznych i Administracji. Prywatnie ojciec i mąż. Całe życie zawodowe poświęcił górnictwu. Przez 32 lata pracował w Kopalni Węgla Kamiennego „Knurów”. Jest Honorowym Dawcą Krwi oraz członkiem Polskiego Czerwonego Krzyża. Został odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi za działalność w honorowym krwiodawstwie oraz w PCK. Posiada także odznakę „Honorowy Dawca Krwi – Zasłużony dla Zdrowia Narodu”.

Fot. Archiwum prywatne Arkadiusza Wojdowskiego