Barbórka – geneza święta i tradycje związane z Dniem Górnika

/ Barbórka – geneza święta i tradycje związane z Dniem Górnika /

Dziś 4 grudnia, imieniny Barbary. W tym dniu obchodzona jest Barbórka czyli jedno z najbardziej rozpoznawalnych świąt poświęcone grupie zawodowej jaką są górnicy. Wtedy też świętują geolodzy i inne osoby wykonujące zawody związane z poszukiwaniem paliw kopalnych, a więc także ropy naftowej czy gazu. Święta Barbara patronuje dobrej śmierci i trudnej pracy m.in. górników, marynarzy, rybaków, żołnierzy czy kamieniarzy.

To właśnie tego dnia obchodzimy wspomnienie Świętej Barbary z Nikomedii. Według legendy została ścięta mieczem za przejście na wiarę chrześcijańską. Czynu tego dokonał jej własny ojciec, który zaraz po tym wydarzeniu zginął rażony za karę piorunem. Świętej Barbary nie odnotowują jednak ani antyczni Ojcowie Kościoła, ani Martyrologium Hieronima. Znana jest jedynie ze średniowiecznej legendy.

Początkowo Barbórka była tylko świętem kościelnym. Już w średniowieczu w dniu wspomnienia świętej nie wolno było pracować, a od roku 1800 wprowadzono w Europie specjalne, związane zwyczaje. Jednym z nich było zrywanie tzw. gałązek św. Barbary. W niektórych miejscach gałązki wiśni lub forsycji miały oznaczać dobrobyt, w innych z kolei były oznaką bliskiego ślubu lub nadziei na zamążpójście.

Barbara patronką górników została w XVII wieku. Na pamiątkę tego wydarzenia wykuto jej figurę z bryły galeny, która znajduje się w kościele na Karczówce w Kielcach. Dlaczego akurat Barbarę wybrano na patronkę górników? Jednym z powodów jest wspomniana wcześniej legenda o niej, która mówi o próbie ucieczki przed ojcem. Pobiegła ona w kierunku pobliskich skał. Gdy uciekała, modliła się do Boga i prosiła go o ratunek. Jej prośby zostały wysłuchane, bo pomiędzy skałami znalazła podziemną pieczarę, w której udało się jej ukryć. Ostatecznie została przez ojca odnaleziona i skazana na śmierć. Barbara miała dostać tuż przed śmiercią zapewnienie od samego Boga, że nikt, kto będzie ją wspomniał, nie umrze bez sakramentów.

Historia Barbórki sięga połowy XVIII wieku. To właśnie wtedy zaczęto organizować pierwsze tego typu uroczystości w okręgu wydobycia rud ołowiowo-srebrowych w Tarnowskich Górach. Z tej okazji górnicy robili sobie przerwę od trudnej pracy i brali udział w uroczystej mszy świętej najczęściej na terenie samej kopalni przy figurze św. Barbary. Uczestniczyli w niej ubrani w stroje galowe i towarzyszyły im całe rodziny. W XIX wieku pojawił się zwyczaj maszerowania przez teren kopalni, następnie przez miasto, aż pod siedzibę dyrekcji kopalni. Na miejscu odbywała się uroczysta ceremonia, podczas której przełożeni wyrażali swoją wdzięczność dla pracowników i składano sobie również nawzajem życzenia. Podkład muzyczny dla tego wydarzenia zapewniała orkiestra górnicza.

W XX wieku zaczęto organizować po akademiach górnicze biesiady. Powoływano podczas niej tzw. kolegium piwne, które miało dbać o dobry przebieg zabawy. Następnie przewodniczący kopalni wzywał na imprezę Lisa-Majora. Zazwyczaj był nim doświadczony górnik, który cieszył się powszechnym szacunkiem i uznaniem. Skąd taka nazwa? Pochodziła ona od lisiego futra, noszonego niegdyś przez górników przemierzających podziemne chodniki, a także górniczej czapki ozdobionej lisią kitką. Lis-Major przywoływał poczet sztandarowy, za którym podążały Lisy, czyli młodzi górnicy czekający na pasowanie.

W czasach PRL-u Barbórka została przechrzczona na Dzień Górnika. Miało to miejsce w 1948 roku. Władze ludowe chciały tym ruchem wykorzenić religijne skojarzenia związane z tym świętem. Z Barbórki usunięto elementy kościelne, zastępując je śląskim folklorem. Jego ważnym elementem była pobudka górników i ich rodzin przez orkiestry dęte, które tego dnia nad ranem defiladowały pod oknami familoków i górniczych osiedli. Uroczystości od tej pory miały wyłącznie świecki charakter. Aby uczcić 4 grudnia, organizowano uroczyste akademie, gdzie wręczano medale i nagradzano zasłużonych górników. W sklepach pojawiały się okazjonalne produkty takie jak papierosy „Górnik” czy wino owocowe „Barburka”.

Obecnie Barbórka rozpoczyna się już z rana uroczystą mszą świętą. Później następuje przemarsz orkiestry górniczej przed domami zamieszkanymi przez pracowników i dyrekcję kopalni. Tego dnia organizowane są również koncerty, zabawy, bale, występy artystyczne, zawody sportowe i karczmy piwne. Podczas biesiady śpiewane są pieśni i piosenki górnicze, opowiada się dowcipy, zasłużonych nagradza się szpadami górniczymi. Sprawdzana jest również kompletność górniczego munduru, a złe dobranie stroju może być ukarane np. zakuciem w dyby lub wypiciem piwa z solą.

Święto górników w innych zakątkach świata nie jest aż tak uroczyste jak w naszym kraju. Odbywają się w inny dzień niż w Polsce i nie mają związku z kultem Świętej Barbary. W Peru święto górników celebruje się 5 grudnia, w Stanach Zjednoczonych dzień później, natomiast w Meksyku górnicy świętują 11 lipca.

Od kilku lat trwają intensywne działania zmierzające ku temu, aby Barbórka trafiła na światową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Istnieje szansa, że stanie się to już w 2023 roku.

AW
Tekst powstał na bazie materiałów prasowych i historycznych
Fot. Agnieszka Łyko