Najstarszy park na Śląsku

„Z perspektywy Katarzyny” / felieton /

Czy wiedzieliście, że jeden z najstarszych parków zielonych w Polsce mamy tuż za rogiem, bo w Gliwicach? Mowa tu o Parku Miejskim (Parku Chopina), obecnie sąsiadującym z Palmiarnią. Został on założony przed rokiem 1895. Jednak najstarsze źródła mówią o latach 60. XIX wieku. Wcześniej ten obszar był uważany za użytki rolne. Początkowo zajmował powierzchnię 8 hektarów i miał charakter krajobrazowy, a na jego obszarze zlokalizowane były również szklarnie.

W roku 1900 park ten przeszedł rozbudowę, a w jego wnętrzu powstał Domek Ogrodnika. W 1901 roku została zainstalowana pierwsza fontanna. W 1904 roku, ze względów bezpieczeństwa, na terenie parku wprowadzono godzinę policyjną. W wyniku zniszczeń w 1945 roku, park został ponownie otwarty dopiero w 1948 roku. W latach 1995-1996 przeprowadzono inwentaryzację zieleni, która obejmowała m.in. wycinkę dzikich drzew oraz ochronę szczególnie cennych okazów.

Park Chopina usytuowany jest w samym centrum w Gliwic, obejmując obszar dzielnicy Śródmieście, a jego granice zostały określone przez następujące elementy:

• Z północnego wschodu przez Drogową Trasę Średnicową,
• Z południowego wschodu przez ulicę generała Leona Berbeckiego,
• Z południowego zachodu przez ulicę Henryka Sienkiewicza,
• Z północnego zachodu przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach.

Cały obszar parku otoczony jest stalowym płotem oraz żywopłotem, a dostęp do niego możliwy jest poprzez 6 bram rozmieszczonych na wschodzie, zachodzie i południu. Centralną część parku zajmuje Palmiarnia. W XIX wieku park zajmował obszar między Kłodnicą a Kanałem Kłodnickim.

W dziewiętnastym wieku w parku można było spotkać świerki, modrzewie, klony, kasztanowce, lipy, dęby, jesiony, robinie i rododendrony. Współcześnie na obszarze parku rosną dęby, klony, topole, lipy oraz kasztanowce. Ponadto, na terenie parku można zobaczyć również egzotyczne gatunki roślin. W parku mamy również pomnik przyrody. Jest to Dąb szypułkowy (Quercus robur), którego obwód wynosi 428 cm, a wiek to ok. 250 lat.

Możemy w nim spotkać ciekawe rzeźby i pomniki, a są to:

• Lew śpiący – pomnik, który został odsłonięty w 1849 roku, jednak po 1944 roku został zdemontowany,
• Rzeźby lwy leżące – dzieło autorstwa J. G. Schadowa, znajdujące się przy wejściu do Palmiarni Miejskiej,
• Pomnik ofiar wojen i totalitaryzmu – autorstwa Krzysztofa Nitscha, wzniesiony w 2001 roku, upamiętniający ofiary gliwickich wojen i totalitaryzmów,
• Pomnik Fryderyka Chopina – wykonany z brązu i granitu, odsłonięty 16 czerwca 1949 roku,
• Pomnik ułanów – pierwotnie odsłonięty 13 czerwca 1926 roku, nieistniejący obecnie. Zaprojektowany przez Hansa Huberta Dietzsch-Sachsenhausena, upamiętniał 2. Królewski Pułk Ułanów. Po 1945 roku zastąpiony został pomnikiem Chopina.

Park Miejski to również część szlaku turystycznego. Szlak Krawędziowy GOP, w jej gliwickim fragmencie, rozpoczyna się przy dworcu kolejowym, przemierza obszar Parku Chopina, przechodzi przez Rynek oraz Park Bolesława Chrobrego, a kończy swój bieg w Sośnicy.

Natomiast historia palmiarni rozpoczęła się w 1880 roku, gdy wzniesiono pierwsze pawilony z egzotycznymi roślinami. W sierpniu 1925 roku przeszła znaczną rozbudowę. W kolejnych latach kontynuowano jej rozwój. W tym samym okresie dodano pierwszy na Śląsku basen dla wiktorii królewskiej, a po czterech latach sprowadzono małpy i egzotyczne papugi. W latach 1934-1935 dokonano rozbudowy nowych hal szklarniowych. Przed wybuchem II wojny światowej palmiarnia składała się już z czterech pawilonów i obejmowała 8 000 okazów.

W 1945 roku kompleks palmiarni uległ praktycznie całkowitemu zniszczeniu. Skutki działań wojennych, brak opieki i karmienia zwierząt oraz silne mrozy spowodowały tak rozległe zniszczenia, że rozważano zaaranżowanie tego obszaru na zajezdnię autobusową. Jednak dzięki zaangażowaniu niewielkiej grupy ludzi pod przywództwem inżyniera Krzeczewskiego i ogrodnika Krywalskiego, którzy zrekonstruowali budynki i pozyskali rośliny, sprowadzając je praktycznie z całej Polski, w październiku 1948 roku palmiarnia ponownie otworzyła swoje drzwi dla zwiedzających. Jednak ciągłe naprawy nie były w stanie skutecznie zastąpić kompleksowego remontu, a stan obiektów stale się pogarszał, stwarzając zagrożenie dla zwiedzających. Podczas planowanego remontu rozważano także możliwość powiększenia istniejącej palmiarni lub całkowitej przebudowy obiektu. Ostatecznie, z powodu narastających problemów, Palmiarnia została zamknięta dla zwiedzających w 1985 roku.

Pierwsze koncepcje modernizacji i rozbudowy palmiarni pojawiły się już w 1964 roku, gdy Miastoprojekt Gliwice otrzymał zadanie opracowania projektu. Spośród kilku propozycji wybrano wariant nr 5, zakładający niemal dwukrotne zwiększenie powierzchni istniejącego obiektu. Z uwagi na występujące w tym obszarze trudności związane z górnictwem i osiadaniem gruntu, zaproponowano układ ośmiu rozstawionych od siebie pawilonów opartych na rzucie trójkąta. Ta struktura gwarantowała większą sztywność i lepszą statyczność. Istotnym aspektem przyjętej koncepcji było „obudowanie” pawilonu z największymi palmami nową konstrukcją, co eliminowało konieczność przesadzania roślin, z których trzy znajdowały się tam od samego początku istnienia palmiarni, czyli od 1924 roku, licząc ponad 160 lat. Projekt przewidywał również zachowanie jednego z przęseł starego pawilonu jako elementu porównawczego, jednak w trakcie realizacji to przęsło zniknęło, bez znanych przyczyn. Architekt Andrzej Musialik czerpał inspirację z kalifornijskiej „Kryształowej Katedry” autorstwa Philipa Johnsona, którą zwiedzał podczas swojej pracy w latach 1970-1980 w biurze projektowym „Associated Architects & Planners”.

W gliwickiej palmiarni przestrzenna konstrukcja rurowa została umieszczona na zewnątrz obiektu, co miało liczne korzyści: wysoka wilgotność wewnątrz niekorzystnie wpływałaby na stalową konstrukcję, a umieszczenie jej na zewnątrz ułatwia konserwację. Ponadto cień konstrukcji w pewnym stopniu chroni rośliny przed nadmiernym punktowym nasłonecznieniem. Planowane do użycia witrolitów i szkła zbrojonego na dachy zostały ostatecznie zastąpione poliwęglanem, co w tamtym okresie było nowością na polskim rynku.

W 1992 roku architekci Jan Pallado i Aleksander Skupin przemodelowali pawilon wejściowy, nadając mu obecną formę. Aktualnie Palmiarnia oferuje zwiedzającym możliwość odwiedzenia 5 pawilonów o różnych tematach:

• pawilon roślin użytkowych,
• pawilon tropiku,
• pawilon historyczny,
• pawilon sukulentów,
• akwaria (od 2013 roku).

Poza Parkiem Chopina w Gliwicach warto jeszcze zwrócić uwagę na Park Starokozielski. Usytułowany jest on w centralnej części miasta, między ulicami gen. Władysława Andersa i Kozielską, zajmując obszar o powierzchni 5,88 hektara.

Dokładna data założenia parku Starokozielskiego jest trudna do ustalenia. Powstał on przy już istniejącym cmentarzu z połowy XIX wieku. Po 1945 roku, w wyniku migracji ludności i trudnościami związanymi z utrzymaniem i opieką nad cmentarzem, jego południową część przekształcono w park. Nowe ogrodzenie oddzieliło go od pozostałej części nekropolii.

Transformacja cmentarza w park dokonana została bez pełnej ekshumacji pochówków, co potwierdzają liczne pozostałości kamieni nagrobnych. Inny dowód na taki proces powiększenia parku to zróżnicowanie muru od strony ulicy Kozielskiej. Historyczne źródła z połowy XIX wieku wspominają o ogrodzeniu cmentarza oraz domku grabarza (1857 r.). Cmentarz Starokozielski był nadal używany w okresie powojennym, a pochówki trwały tam aż do lat 50. XX wieku. W 1982 roku, decyzją prezydenta miasta, większą część cmentarza przekształcono w park oraz teren zabaw dla dzieci.

Na obszarze parku istnieje miejsce upamiętniające żołnierzy francuskich, a w wyznaczonej części dawnej nekropolii znajduje się kamień z informacją dotyczącą I wojny światowej. Jest to zachowany element dawnego pomnika, przeniesiony z ulicy Zygmunta Starego na początku XXI wieku. Dodatkowo w parku znajduje się pomnik ufundowany przez Miasto Gliwice, upamiętniający mieszkańców Gliwic zamordowanych przez wojska radzieckie podczas działań wojennych w styczniu 1945 roku. Znajduje się tam także historyczny drewniany kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, pochodzący z XV wieku, przeniesiony do Gliwic w 1926 roku, będący jednym z cenniejszych zabytków architektury w Gliwicach i na Górnym Śląsku.

Najstarsze egzemplarze drzew w parku Starokozielskim mają ponad 140 lat i są znacznie starsze niż przylegający cmentarz. Wśród nich rosną dęby, klony, cisy, lipy, żywotniki, brzozy, jesiony, topole, cyprysiki, wiśnie ptasie i robinie. Całość uzupełnia aleja kasztanowców, łącząca ulicę Kozielską z ulicą Andersa.

A Wy lubicie odwiedzać te miejsca regularnie?

KOW
Fot. UM Gliwice